ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΦΑΝΑΡΙΟΥ

Περιήγηση στην ιστορία και τον πολιτισμό του

Το Φανάρι είναι από τα ωραιότερα αμφιθεατρικά χωριά της Ορεινής Ηλείας. Βρίσκεται σε υψόμετρο περίπου 600 μέτρων πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας και σε γεωγραφικό πλάτος 37,4912953889 και γεωγραφικό μήκος 21,8641242672.  Ανήκει στον Δήμο Ανδρίτσαινας – Κρεστένων του νομού Ηλείας.

Το φανάρι ξεχωρίζει για τις πολλές πηγές του, τις πλατανοσκέπαστες ρεματιές με τα γάργαρα νερά, τα μυρωδάτα περιβόλια δίπλα στα σπίτια και για τα χωράφια με αμπέλια και ελιές. Αυτή την εικόνα βλέπει όποιος επισκεφτεί σήμερα το Φανάρι. Εικόνα που έχει μείνει αναλλοίωτη στο διάβα των αιώνων όπως μας πληροφορεί ο Άγγλος διπλωμάτης, στρατιωτικός και περιηγητής W. M. Leak (ΛΗΚ) που επισκέφτηκε το 1805 το Φανάρι : «.. Στις 12.15 φθάνομαι στο Φανάρι. Κατέχει μια ψηλή τοποθεσία μεταξύ δύο υψωμάτων. Στο ένα απ΄αυτά υπάρχουν κατάλοιπα φρουρίου ίσως της ρωμαϊκής εποχής και λέγεται Ζακούκα. Από τις δύο κορυφές κατεβαίνουν δύο ποτάμια που κατευθύνονται με αυλάκια στα περιβόλια, στα σπίτια, στους μύλους και στις κοινοτικές βρύσες του χωριού. Τα σπίτια είναι περικυκλωμένα από φρουτοπερίβολα και όμορφα πλατάνια στολίζουν τους ανοικτούς χώρους κοντά στα τζαμιά και κατά μήκος των δύο ρεμάτων. Ο αέρας είναι καθαρός και η δροσιά είναι μεγάλη στην καρδιά του καλοκαιριού…. Υπάρχουν 5-6 τζαμιά στο Φανάρι και 1300-1400 σπίτια…»

Οι κάτοικοι του Φαναρίου ασχολούνται  επί το πλείστον με την γεωργία και κτηνοτροφία.

Στο κέντρο του χωριού επί της κεντρικής οδού δεσπόζει το επιβλητικό θρυλικό πέτρινο τοξοειδές γεφύρι που φέρει το όνομα του χωριού "Φαναρίτικο Γεφύρι"

 Ο Πολιτιστικός Σύλλογος του Φαναρίου διοργανώνει με πολύ μεγάλη επιτυχία κάθε χρόνο στις 15 Αυγούστου την ημέρα της Παναγίας, μεγάλο πανηγύρι με ντόπια εδέσματα. Στο πανηγύρι είναι καλεσμένοι γνωστοί καλλιτέχνες της δημοτικής μουσικής που προσφέρουν αξέχαστη βραδιά με χορό και τραγούδι στους εκατοντάδες απανταχού Φαναριώτες αλλά και φίλους από τα γύρω χωριά. Είναι το σημαντικότερο γεγονός εκείνη την ήμερα σε όλη την Ορεινή Ολυμπία.

Στις 20 Ιουλίου κάθε χρόνο  μετά την θεία λειτουργία στο εκκλησάκι του Άι Λιά στην Ζακούκα κάτω από το κάστρο Κρεπακόρε ή της Ωριάς οι κτηνοτρόφοι του Φαναρίου διοργανώνουν μεγάλο τραπέζι με αγνά δικά τους αμνοερίφια και καλό κρασί. Οι γυναίκες του χωριού φτιάχνου ωραίες «γλυκιές κουλούρες» που τις μοιράζονται όλοι.

Η πρόσβαση στο Φανάρι γίνεται οδικώς με Ι.Χ. και με τα ΚΤΕΛ Αρκαδίας (Αθήνα) και Πύργου με τερματικό σταθμό την Ανδρίτσαινα. Το Φανάρι απέχει 5 χλμ. από την Ανδρίτσαινα. 18 χλμ. από τον Ναό του Επικούρειου Απόλλωνα. 40 χλμ. από την Κρέστενα. 50 χλμ. από την Αρχαία Ολυμπία. 60 χλμ. από τον Πύργο και 245 χλμ. από την Αθήνα.

Η αρχική ονομασία του Φαναρίου ήταν Αδρίτσα ή Αρδίτσα ( η άρδουσα ή αρδεύουσα – απ΄το ρήμα αρδεύω= ποτίζω) από το άφθονο νερό που τρέχει στα μέρη αυτά και άρδευε όλη την κοιλάδα που ανοίγεται προς τα κάτω και που ως και σήμερα, είναι ολοπράσινη. Το πόλισμα της Αδρίτσας χρώσταγε τ΄ όνομά του κατ΄ άλλους στον Άρδιστο, έναν απ΄τους πολλούς γιούς του Λυκάονα και κατ΄άλλους στη νύφη Αρδούσα ή Αρδώ. Στην κορφή πρώτα και στη θέση της Αρδίτσας ύστερα, άναβαν φωτιές μ΄εύφλεκτες ουσίες, φρυκτούς, που έμοιαζαν με φανούς και φανάρια κι έδιναν τα σήματα που ήθελαν στους δρόμους που οδηγούν απ΄τα δυτικά στ΄ανατολικά, απ΄τη Σκιλλουντία στην Παρρασία. Απ΄τους φανούς και τα φανάρια πήρε και την ονομασία του το Φανάρι. Φαναρίτικο ονομάστηκε και το βουνό, Φαναρίτικο και τα΄ονομα του χειμάρρου. Πότε η Αρδίτσα έγινε Φανάρι δεν είναι ακριβώς γνωστό. Γνωστό όμως είναι, πως στα χρόνια του Βυζαντίου το Φανάρι γνώρισε ακμή. Και άπλωσε τ΄όνομά του και σκέπασε όλη την αλλοτινή Τριφυλία – τη σημερινή Ολυμπία – απ΄το Λύκαιο ως την Ωλενα.

Το Φανάρι ακούραστα υπακούει στη επιταγή του ονόματός του, φέγγοντας άσβεστα τον δρόμο για πάμπολλες γενιές αγωνιστών. Όρθωσε το ανάστημά του στο Δεσποτάτο του Μυστρά, αντιστάθηκε στους Φράγκους της Καρύταινας, πάλεψε με πάθος τους Ενετούς της Μεθώνης και τέλος ευλογήθηκε να αγναντέψει από το κάστρο του την πρώτη αληθινή μάχη του ΄21. Στις 27 Μαρτίου 1821 διεξήχθη στην θέση στενά του Αγίου Αθανασίου Καρύταινας η πρώτη νικηφόρα μάχη του απελευθερωτικού αγώνα των Ελλήνων κατά των Τούρκων. Οι Τούρκοι του Φαναριού, Ζαχαίοι, Μουτριζαίοι, Ζουρτσάνοι, («..Είναι ως χίλιοι επτακόσοι και τρεις χιλιάδες ζωντανά φορτωμένα , με τις γυναίκες και τα παιδιά τους...»)  ξεκίνησαν για την Τρίπολη. Στα στενά του Αγ. Αθανασίου τους περίμενε ο Θ. Κολοκοτρώνης. Ο Κολοκοτρώνης τους κτυπάει από μπροστά , οι Πλαπουταίοι, Φαναρίτες και Δημητσανίτες από το πλάϊ  και τις πλάτες. Οι Τούρκοι από το κάστρο της Καρύταινας βγαίνουν να τους βοηθήσουν. Οι Έλληνες τους χτυπούν, δεν τους αφήνουν. Χτυπημένοι από παντού, άλλοι σκοτώνονται, άλλοι πνίγονται στο ρέμα. Πεντακόσιες ψυχές χαθήκαν. Οι Έλληνες του Φαναριού έχασαν μόνο ένα σημαιοφόρο. Πλήθος άλογα κ’ αλλά λάφυρα πήραν οι Έλληνες.

Η Μούσα του λαού, τραγούδι έκαμε την μάχη του Αγίου Αθανασίου. Θα το βρείτε στην διπλανή στήλη ΤΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ ΤΗΣ ΜΑΧΗΣ ΤΟΥ ΑΙ ΘΑΝΑΣΗ

ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΔΡΟΜΗ ΤΗΣ ΟΛΥΜΠΙΑΣ

Πρώτοι κάτοικοι στην περιοχή της Ολυμπίας ήταν οι Πελασγοί (Παυσανίας). Καύκωνες λέγονται οι κάτοικοι της Ολυμπίας.

Ήκμασαν μέχρι το 1500 π.Χ. έως ότου ήρθαν οι Θεσσαλοί Λαπίθες.

Γύρω στα 900 π.χ. κατάλαβαν την περιοχή οι Μινύες από τον Ορχομενό και την ίδια εποχή δημιουργήθηκαν τρία φύλα, Μινύες, Πύλιοι και Επειοί (Πολύβιος 4, 77-78)

Κατέρρευσε στην εποχή των Ρωμαίων (214-145 π.Χ.)

Ήκμασε στη Βυζαντινή εποχή. Μάρτυρες τα χριστιανικά κτίσματα και τα κάστρα.

Γύρω στα 746 μ.Χ. ήρθαν οι Σλάβοι, όχι ως κατακτητές αλλά ως αιχμάλωτοι για εργασία

Από το 1205 μ.Χ. και μετά ήρθαν οι Φράγκοι.

Στα 1380 μ.Χ.  περίπου ήρθαν οι Αλβανοί.

Στα 1700 Η επαρχία μαζί με τους Ενετούς πολεμάει τους Τούρκους.

Στα 1715 έχουμε τη δεύτερη Τουρκοκρατία.

ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΔΡΟΜΗ ΤΟΥ ΦΑΝΑΡΙΟΥ

         Το 1427 το Φανάρι δίνεται με αυτοκρατορικό χρυσόβουλο στο γνωστό Γεώργιο Γεμιστό – Πλήθωνα. Το Φανάρι αναφέρεται στους καταλόγους των τιμαρίων και κάστρων στα έτη 1354 μέχρι και το 1469 και πως «Ο οικείος της Βασιλείας μου κυρ Γεώργιος Γεμιστός να έχει το κάστρον της Βρύσεως και την χώραν Φαναρίου, μετά της αυτού νομής και περιοχής…. Τη 14 Νοεμβρίου 1427 Δεσπότης του Μυστρά Θεόδωρος Παλαιολόγος Πορφυρογέννητος». Αυτή η απόφαση που έδινε το Φανάρι με την περιοχή στο νεοπλατωνιστή Γεμιστό, επικυρώνεται στις 7 Οκτωβρίου του 1428 απ΄τον ίδιο τον Αυτοκράτορα Ιωάννη και απ΄το Δημήτριο Παλαιολόγο στις 15 Ιουλίου 1450 δηλ. τρία χρόνια πριν από την άλωση της Πόλης.

Δύο περίπου αιώνες από το 1498 ως το 1715 το Φανάρι θα ανήκει στην περιφέρεια της Μεθώνης και θα δεσπόζει της περιοχής (Territorio di Fanari)

Σύμφωνα με κάποιον Ενετό στα τέλη του 17ου αιώνα (οι Βενετοί έμειναν στην Πελοπόννησο τρείς δεκαετίες, 1685 -1715) η επαρχία Φαναρίου είχε 64 πόλεις, 6 αφανισμένες, 1458 οικογένειες με 6.268 κατοίκους.

Το 1715 οι Φαναρίτες υποκύπτουν οριστικά στους Τούρκους και η περιοχή ονομάζεται Καζάς (επαρχία) Φαναρίου με έδρα του αγά - διοικητή και καδή το Φανάρι. Μέχρι το 1821 μικρά χωριά έγιναν κωμοπόλεις και κεφαλοχώρια ενώ άλλα κεφαλοχώρια χάθηκαν ("ΟΛΥΜΠΙΚΑ" Αγησ. Τσέλαλης).

Με την απογραφή που έγινε στις 10/1/1811 υπήρχαν 2.500 χριστιανικές οικογένειες και 500 τούρκικες οικογένειες.

Με την έναρξη της επανάστασης του 21 οι Φαναρίτες Τούρκοι εγκαταλείπουν το Φανάρι και τρέχουν να ταμπουρωθούν στη Τριπολιτσά, όπου κοντά στην Καρύταινα, στα στενά του Αγ. Αθανασίου, ο Θ. Κολοκοτρώνης και οι άλλοι Πελοποννήσιοι, τους αποδεκάτισαν.

 Η επαρχία Φαναρίου, κατά το πρώτο έτος της ελευθερίας το 1821, είχε πληθυσμό 2.126 χριστιανικές οικογένειες με 9.121 κατοίκους και 865 οθωμανικές οικογένειες με 4.060 κατοίκους.

To 1832 είχε 3.134 χριστιανικές οικογένειες με 14.744 κατοίκους. Οθωμανικές οικογένειες δεν υπήρχαν πια. Αύξηση πληθυσμού 62% περίπου.

Στις 30 Απριλίου 1822, η πρώτη διοικητική διαίρεση  της Ελλάδος, όπως προκύπτει από τα Αρχεία της Ελληνικής Παλιγγενεσίας είναι η εξής:

 Η ελληνική χώρα διαιρείται εις επαρχίας. β) Αι επαρχίαι υποδιαιρούνται εις αντεπαρχίας, πρώτης και δευτέρας τάξεως και εις κοινότητας….». Ο οργανισμός αναφέρεται με λεπτομέρειες στους επάρχους, αντεπάρχους και στις κοινότητες, Η κάθε κοινότητα είχε τρεις δημογέροντες, από τους τρεις η διοίκηση διορίζει τον έναν πρόεδρο. Οι τρεις πρώτοι έπαρχοι της επαρχίας Φαναρίου (Ολυμπίας) ήσαν οι: Γεράσιμος Κομποθέκλας, Δημήτριος Σαρατζόγλου  και Λυκούργος Κρεστενίτης.

Με την υπ’ αρίθμ. 1698 πράξη της κυβερνήσεως και δια του Ι΄ψηφίσματος της 13/4/1828, η Ελλάδα διαχωρίζεται διοικητικά σε τμήματα.

Άρθρον 1ο: Η Πελοπόννησος περιλαμβάνει επτά τμήματα… «το ζ΄ τμήμα, αποτελείται, εκ των επαρχιών Φαναρίου, Καρυταίνης, Τριπολιτσάς και Αγίου Πέτρου, φέρει δε όνομα Αρκαδίας». Εδώ βλέπουμε ότι το 1828 η επαρχία Φαναρίου (Ολυμπίας) ανήκε στο τμήμα της Αρκαδίας. Έκτακτος επίτροπος του Ζ΄ τμήματος της Αρκαδίας διορίστηκε ο στρατηγός Αλέξανδρος Βλαχόπουλος από την Ήπειρο. «Στο τμήμα της Αρκαδίας συγκροτήθηκε και λειτούργησε Διοίκηση Καρύταινας και Φαναρίου με έδρα την Καρύταινα και τοποτηρητεία Φαναρίου με έδρα την Ανδρίτσαινα».  (Δημ. Πρίγγουρης από την Λυνίσταινα)

Χάρτης διοικητικής διαίρεσης του 1833

  

ΦΕΚ12/1833.pdf 

ΜΕ (Β.Δ. 3ης/15ης Απριλίου 1833 - ΦΕΚ 12), Η Μεσσηνία είχε τις επαρχίες Ολυμπίας με πρωτεύουσα το Φανάρι, Τριφυλίας (Αρκαδιά), Μεθώνης (Μεθώνη), Μεσσήνης (Ανδρούσα) και Καλαμών (Καλαμάτα).

1835: Οι πρώτοι 12 Δήμοι της επαρχίας Ολυμπίας.

Με Β.Δ της 9-4-1835 σχηματίσθηκαν οι 12 πρώτοι Δήμοι της επαρχίας Ολυμπίας. Με το Β.Δ της 20-6-1836 καταργήθηκε το νομαρχιακό σύστημα και έγιναν 30 διοικήσεις και 19 υποδιοικήσεις. Μία από τις διοικήσεις ήταν και η διοίκηση Τριφυλίας και Ολυμπίας με έδρα την Κυπαρισσία. Η επαρχία Ολυμπίας έγινε υποδιοίκηση και περιελάμβανε τους κατωτέρω Δήμους:

1.-Δ. Ανδριτσαίνης: με έδρα την Ανδρίτσαινα που περιελάμβανε 6 χωριά.

2.-Δ.Είρας: με έδρα την Αμπελιώνα και 7 χωριά

3.-Δ. Αλιφείρας: με έδρα τη Ζάχα και 6 χωριά.

4.-Δ, Τυπαναίων: με έδρα του Μπάρτζελι και 7 χωριά.

5. -Δ. Μακίστου: με έδρα την Καλίδονα και 10 χωριά

6.-Δ.Θείσης: με έδρα του Λάβδα και 6 χωριά

7.-Δ. Αρήνης: με έδρα το Τσοβαρτζί και 8 χωριά

8.-Δ. Βώλακος: με έδρα την Αγουλινίτσα και 3 χωριά

9.-Δ. Σκιλλούντος: με έδρα την Κρέστενα και 5 χωριά

10.-Δ. Ηπείου: με έδρα του Γκραίκα και 17 χωριά

11.-Δ. Φιγαλίας: με έδρα τη Βερβίτσα και 5 χωριά

12.-Δ. Λεπρέου: με έδρα τη Ζούρτσα και 6 χωριά

1840: Συγχωνεύονται σε 6 οι Δήμοι της Ολυμπίας.

Στην αρχή του 1840 η διοίκηση έχοντας αρκετή πείρα πλέον και κατόπιν εισηγήσεως πολλών δημοτικών συμβουλίων, καθώς και δια λόγους διοικητικούς – οικονομικούς, αποφάσισε τη συγχώνευση των δήμων όλων σχεδόν των διοικήσεων. Έτσι με βασιλική απόφαση της 27-11-1840 «Περί συγχωνεύσεων των δήμων της επαρχίας Ολυμπίας, οι μέχρι τούδε υπάρχοντες 12 δήμοι μετασχηματίζονται μόνον εις έξ», οι κατωτέρω:

1) Δ. Ανδριτσαίνης: με έδρα την Ανδρίτσαινα, συγχωνεύεται με τους δήμους Είρας και Θείσης.

2) Δ. Αλιφείρας: με έδρα το Ζάχα, συγχωνεύεται με τον δήμο Τυπαναίων και μέρος του δήμου Ηπείου.

3) Δ. Αρήνης: με έδρα το Τζοβαρτζί, συγχωνεύεται με τον δήμο Μακίστου.

4) Δ. Βώλακος: με έδρα την Αγουλινίτσα.

5) Δ. Σκιλλούντος: με έδρα την Κρέστενα συγχωνεύεται με το υπόλοιπο του δήμου Ηπείου.

6) Δ. Φιγαλίας: με έδρα τη Βερβίτσα συγχωνεύεται με τον δήμο Λεπρέου και το υπόλοιπο του δήμου Μακίστου.

 Το 1843 καταργήθηκαν όλες οι υποδιοικήσεις, ενώ το 1845 ΦΕΚ1845/ 

Περί της διαιρέσεως των νομαρχιακών και επαρχιακών αρχών επανήλθε σε ισχύ το νομαρχιακό και επαρχιακό σύστημα. Η Μεσσηνία, διατηρώντας τα όριά της, διαιρέθηκε σε 5 επαρχίες, όπως και το 1833, με μόνη διαφορά τη μετονομασία της επαρχίας Μεθώνης σε Πυλίας. Έτσι, οι 5 επαρχίες ήταν: Καλαμών, Μεσσήνης, Πυλίας, Τριφυλίας και Ολυμπίας. Έδρα του Νομάρχη ορίστηκε η Καλαμάτα, ενώ των Επάρχων της Τριφυλίας η Κυπαρισσία, της Ολυμπίας η Ανδρίτσαινα -αντί του Φαναρίου - και της Πυλίας το Νεόκαστρο

Το 1909, σε μια γενικότερη μείωση των νομών, καταργήθηκε ο νομός Τριφυλίας και η περιφέρειά του με τις δύο επαρχίες του (Τριφυλίας και Ολυμπίας) προσαρτήθηκαν στο νομό Μεσσηνίας. Το 1939 αποσπάται η επαρχία Ολυμπίας (εκτός από τις κοινότητες Άγιου Σώστη, Αμπελιώνας, Κακαλετρίου, Νέδας, Πέτρας, Σκληρού, Στάσιμου και Πετραλώνων) από το Νομό Μεσσηνίας και η διοικητική ένταξή της στο νομό Ηλείας. ΦΕΚ 1939.pdf 

ΦΕΚ 262Α -31/08/1912	Σύσταση της Κοινότητας Φαναρίου με έδρα τον οικισμό Φανάρι
ΦΕΚ 262Α - 31/08/1912	Ο οικισμός Μαχαλά προσαρτάται στην Κοινότητα Φαναρίου
ΦΕΚ 355Α - 02/09/1939	Η Κοινότητα Φαναρίου υπήχθη στο Νομό Ηλείας από το Νομό Μεσσηνίας
ΦΕΚ 287Α - 10/10/1955	Ο οικισμός Μαχαλά της Κοινότητας μετονομάζεται σε Μύλοι
ΦΕΚ 7Α - 23/01/1975	Ο οικισμός Μύλοι αποσπάται από την Κοινότητα και προσαρτάται στο Δήμο Ανδριτσαίνης
ΦΕΚ 244Α - 04/12/1997	Η Κοινότητα Φαναρίου καταργείται και συνενούται με το Δήμο Ανδριτσαίνης
2010	Δήμος Ανδρίτσαινας με έδρα τα Κρέστενα αποτελούμενος από τους δήμους Σκιλλούντος  Ανδριτσαίνης και  Αλίφειρας, οι οποίοι καταργήθηκαν

Το 1911 κυκλοφόρησε , ο «Οδηγός της Ελλάδος». Στον οδηγό το Φανάρι αναφέρεται ως:

ΦΑΝΑΡΙΟΝ

Κάτοικοι. 352.

Απόσταση από την Ανδρίτσαινα  με τα πόδια. 1 ώρα

Γραμματοδιδασκαλείον με Διδάσκοντα τον Δημήτριο Γεωργόπουλο.

Ιερέας ο Κανέλλος Παναγιωτακόπουλος.

Αμπαδορραφείο Σούκου Δ.

Υδρόμυλοι Κ. Μαλάμης, Ι. Μήτσικας, Ι. Τσεκουρόπουλος

Απογραφές:

  

ΠΟΛΗ/ΧΩΡΙΟ	2011	2001	1991	1981	1971	1961	1911	1834	1700 κατοικ	1689 κατοικ
Φανάρι	163	244	253	210	274	400	352	206	82*	42*
Ανδρίτσαινα	789	663						1477
Κάρμιον	21	26						126
Μύλοι	26	42
Συκέαι	14	20
Δαφνούλα	127	287
Χελιδόνιον	6	19
Δραγώγι	84	90
Θεισόα	86	129
Κουφόπουλο	22	51
Λινίσταινα	110	175						191
Ματέσιον	109	101
Ρόβια	37	44
Σέκουλας	157	268

* Ο «Οθωμανικός» τρόπος υπολογισμού των οικογενειών γινόταν με βάση την φοροδοτική τους ικανότητα. Ο πραγματικός πληθυσμός ήταν πολύ μεγαλύτερος από τον φορολογητέο πληθυσμό. Έτσι ο φορολογητέος πληθυσμός του πίνακα δεν αντιστοιχεί στον πραγματικό πληθυσμό. Όπως μας αναφέρει ο Σ. Ασδραχάς «..οι οθωμανικές μετρήσεις δεν αφορούν το σύνολο του καταγραφόμενου πληθυσμού αλλά μόνο εκείνον που έχει φοροδοτική ικανότητα: ο γυναικείος πληθυσμός, με εξαίρεση τις φορολογούμενες χήρες, απουσιάζει και το ίδιο συμβαίνει με τις μικρές ηλικίες και ακόμη με όσα πρόσωπα, μολονότι ενήλικα, δεν έχουν φοροδοτική ικανότητα..». Πρακτικά έχουν προταθεί διάφοροι συντελεστές πολλαπλασιασμού των ατόμων ανά οικογένεια οι οποίοι κυμαίνονται από 4-7. Π.χ. Στην 1^η απογραφή του κράτους το 1834, το Φανάρι αναφέρεται ότι απογράφησαν 206 άτομα που ήταν μέλη  36 οικογενειών.

ΠΗΓΕΣ:

  «Ιστορικό Διάγραμμα των Δήμων της Ελλάδος 1833 - 1912», Ελευθερίου Γ. Σκιαδά.

«Οδοιπορώντας στην επαρχία Ολυμπίας» ο Στάθης Ηλ. Παρασκευόπουλος. Έκδοση «Η ΟΛΥΜΠΙΑΚΗ ΠΡΟΟΔΟΣ» 2007)

"ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ ΚΑΙ ΟΙΚΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΥ 13ο-18ο ΑΙΩΝΑΣ" 

Β. ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΣ 1985

«Η ιστορική πορεία της Τοπικής Αυτοδιοίκησης Μεσσηνίας Τάσου Αποστολόπουλου

«Η Μέση Εκπαίδευση στη Μεσσηνία 1833 - 1910», Αναστασίας Μηλίτση - Νίκα.

ΟΛΥΜΠΙΑΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ ΤΟΜΟΣ Β΄ 1971